انگیزه‌های اقتصادی و دینی ایرانیان در مصالحه با عرب‌ها در قرن نخست بر اساس عهدنامه‌ها (رویکرد مقایسه‌ای)

فتح سریع و برق‌آسای ایران به‌دست عرب‌ها که در بسیاری از شهرها و مناطق، دست‌کم پس از شکست در نبرد نهاوند، بدون مقاومتی جدی و سازمان‌یافته صورت گرفت، از موضوعات جالب ‌توجه در تاریخ ایران و اسلام است. در این میان، بررسی انگیزه‌هایی که موجب شد ایرانیان در بسیاری از شهرها با فاتحان مسلمان مصالحه کنند، اهمیتی ویژه دارد. جست‌وجو در عهدنامه‌ها و صلح‌نامه‌هایی که در قرن نخست هجری میان ایرانیان و عرب‌ها منعقد شد، برای دست‌یابی به این انگیزه‌ها بسیار مفید و کارگشا خواهد بود. مطالعۀ این عهدنامه‌ها نشان می‌دهد انگیزۀ کسب منافع اقتصادی یا دفع ضررهای مادی و نیز تلاش برای دست‌یابی به امنیت جانی و مالی، در تمایل ایرانیان به مصالحه با عرب‌ها بیشترین سهم را داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که در بیشتر عهدنامه‌ها، حفظ منفعت و دفع مضرت مادی، نخستین و مهم‌ترین خواستۀ ایرانیانِ مصالحه‌جو بوده و حفظ دین و معتقدات زرتشتی، در واداشتن آنها به مصالحه، سهم کمتری داشته است. این نوشتار، با بررسی عهدنامه‌های موجود میان ایرانیان و عرب‌ها در سدۀ نخست هجری، قصد دارد به واکاوی سهم هر یک از انگیزه‌های اقتصادی و دینی ایرانیان در کشاندن آنها به مصالحه بپردازد و در نهایت، امکان مقایسۀ این دو نوع انگیزه را برای خواننده فراهم کند.